Людзі і месцы, адзначаныя ў тэксце: ↓
Здаўшы 21 чэрвеня другі экзамен, я вырашыў схадзіць дадому. Раніцай 22 мы ўсе сядзелі за сталом і снедалі. Зайшоў дырэктар малаказавода Галай, які жыў побач. Адазваў бацьку і сказаў яму, што тэлефанавалі з райкама, пачалася вайна. Сказаў і пайшоў. Бацька перадаў нам. Я пачаў пярэчыць, маўляў такога не можа быць, паколькі я сам чытаў заяву ўрада ў “Праўдзе”, што ніякай вайны не будзе і што вораг спецыяльна наганяе паніку.
У 12 гадзін Віктар сеў з навушнікамі да радыёпрыёмніка. Дыктар аб’явіў, што будзе выступаць таварыш Молатаў. Усё стала зразумелым. Віктар праслухаў і пацвердзіў: пачалася вайна. На наступны дзень я накіраваўся ў Лепель. У Пышна выйшаў на шашу Лепель-Бягомль, па якой на захад рухаліся машыны з армейцамі, пушкамі, пешымі салдатамі. Уся дарога занята войскам.
Назаўтра, 24 чэрвеня, я здаў чарговы экзамен, застаўся апошні – 27. Ноччу напярэдадні я прачнуўся ад грохату – бамбілі чыгуначнае дэпо. А раніцай нас сабралі ў класе і паведамілі, што экзамен адмяняецца, вучылішча эвакуіруецца ў тыл, а нам трэба разыходзіцца па дамах.
Мы, група студэнтаў з Вялікадолецкага сельсавета і Кубліч, дамовіліся ісці разам. Іван і Марыя Кірпіч, Іван Падворны, Іван Барздзей, Ганна і Таццяна Волах, Надзея Кананок.
Чым бліжэй да Пышна, тым больш на дарозе павозак з бежанцамі з заходніх раёнаў. Малыя дзеці на павозках, старэйшыя – побач, дарослыя ў рукзаках нясуць хатні скарб.
Калі першую частку шляху мы яшчэ крыху жартавалі, то далей ішлі моўчкі. У Тартаку пачалі разыходзіцца. Іван Барздзей праз Заазер’е ў сваё Рагозіна, Надзя Кананок з ім па гэтай жа дарозе далей у Кублічы, у Царкавішча Івану, Марыі Кірпіч і Ганне Волах застаецца 2 кіламетры да Жаўніны, нам жа з Таняй Волах таксама два да Старыны. І вось я дома. Час ад часу на добрай вышыні пралятаюць нямецкія самалёты, я навучыўся іх пазнаваць па гуку. 30 чэрвеня ў калгас паступіў загад гнаць у тыл калгасных кароў, авечак, свіней. 1 ліпеня статак у 100 галоў накіраваўся ў бок Ушачы. Суправаджалі яго 2 пастухі і 5 падлеткаў, сярод якіх аказаўся і я. Заначавалі мы ўжо за райцэнтрам, а не дайшоўшы да Улы нам паведамілі, што там ужо немцы. 3 ліпеня мы зноў былі дома, змучаныя самі, са змучанай жывёлай, аднак не страцілі ніводнай галавы.
Скаціну вырашылі раздаць калгаснікам. Мае бацькі ад каровы адмовіліся, паколькі яе не было чым карміць, да таго ж да нас (праўда на дзве сям’і) вярнуўся наш конь Голуб, якога мы чатырохгадовым перадалі ў калгас. Цяпер яму было 15. Цікава, што ў 1944 той самы Голуб павязе адступаючых немцаў у накірунку Кубліч.
У Старыне ўсё яшчэ спакойна. Толькі праходзяць праз вёску чырвонаармейцы групамі 57 чалавек з разбітых падраздзяленняў. Бліжэй да восені адзіночкі чырвонаармейцы выходзілі да вёсак і заставаліся ў каго-небудзь у прымаках. Так у нас у пасёлку Барок з’явіўся Пётр Іванавіч Галаваценка з далёкай Сібіры. Ён прайшоў усю вайну ў партызанскім атрадзе Дубава, пазней стварыў сям’ю і так і застаўся ў раёне, працаваўшы ў Заазерскай школе настаўнікам.
Немцы ўстанавілі свае гарнізоны і ўправы ва Ушачы, Вялікіх Дольцах і Кублічах. У Вялікіх Дольцах бургамістрам быў Пазнякоў, паліцаямі жыхар гэтай жа вёскі Рудакоў, чый брат быў камандзірам падраздзялення ў Чырвонай Арміі, мой аднакласнік Лось. Цікавая біяграфія сакратара Вялікадолецкай управы Маркевіча. Ён з характарыстыкай вораг народа вярнуўся з Мінска, са стварэннем партызанскіх атрадаў пайшоў у лес, быў начальнікам штаба брыгады. Пасля вайны абараніў кандыдацкую дысертацыю, працаваў у Акадэміі навук.
Па вёсках управа назначала стараст. Добраахвотна ніхто не жадаў займець такую пасаду. У нас старастам назначылі Арцёма Волаха. А калі ён пайшоў у партызаны – Грышкевіча. Ды і ён пабыў на пасадзе нядоўга – восенню 1942 года раён быў вызвалены ад немцаў партызанамі і ўтварылася партызанская зона.
Да гэтага часу немцы наведвалі вёскі групамі 34 чалавекі, калінебудзь з сабакам. Паводзілі сябе карэктна, аднак як начальнікі. Аднойчы завіталі да нас, мы абедалі. Адзін на ломанай рускай мове запытаўся, што ядзім. Другі ўзяў са сцяны скрыпку і пачаў іграць. Праўда інструмент яму не спадабаўся.
Зімой немцы выязджалі на паляванне на лася ў касарскі лес. Аднойчы, у лютым 1942 года, адбыўся цікавы выпадак. Немцы як заўсёды расставілі сваіх паляўнічых, накіравалі загоншчыкаў (мясцовых жыхароў), астатнія чакалі ля вогнішча, яго падтрымліваў жыхар Жаўніны Васіль Кірпіч. На краю лесу пачуўся гул. Васіль, не разабраўшыся, крыкнуў: “Партызаны”. Немцы кінуліся да зброі… Ну і дасталася тады Васілю. Яго, пажылога ўжо чалавека, на марозе распранулі і далі бізуноў пад завязку. Чуткі пра партызан ужо хадзілі па вёсцы. А ў сакавіку гэтага ж года да Вялікіх Долец падышоў атрад чырвонаармейца Манохіна і расклаў вогнішча ля могілак, на другім баку якіх размяшчаўся гарнізон. Гэта было з выклікам, а немцы адрэагавалі толькі асвятленнем мясцовасці ракетамі. На світанні група Манохіна пайшла ў касарскія лясы.
Жыхары ж Старыны як і раней касілі, сушылі сена, расцілі зерневыя. Што адбываецца на фронце, мы не ведалі, паколькі прыёмнікі, а іх нескладана было вызначыць па даўгой антэне, забралі. У ліпені 1941 года да дому худы і зарослы вярнуўся з Гродзеншчыны брат Міхаіл.
Дайшлі чуткі, што немцы забралі ў гета дзве яўрэйскія сям’і з Мазуліна: Міхаля, які да вайны шыў адзенне, і Гецаля, які збіраў вапнаваныя камяні і выпальваў з іх вапну.