Месцы і населеныя пункты
- Маёнтак – землеўладанне з панскай гаспадаркай. Можа быць прыватнаўласніцкім, дзяржаўным (“казённым”), царкоўным, манастырскім, а таксама (пасля перадачы ад манастыра да дзяржавы, як, напрыклад, адбылося са шматлікімі каталіцкімі манастырамі ў Беларусі пасля паўстання 1830-1831 гадоў) “па-манастырскім”.
- Сяло – тып буйнога сельскага пасялення, у цэнтры якога звычайна меліся царква або касцёл.
- Вёска – населены пункт з некалькімі дзесяткамі або сотнямі хат, пераважным заняткам жыхароў якога з’яўляецца сельская гаспадарка і промыслы. Асноўнае адрозненне вёскі ад сяла – адсутнасць царквы ў вёсцы, што, аднак, не з’яўляецца агульным правілам.
- Фальварак – невялікае сельскае паселішча ў 1-5 двароў. Першапачаткова фальваркам называлася адмысловая феадальная гаспадарка.
- Хутар – від сельскага населенага пункта невялікага памеру або адасоблены зямельны надзел з гаспадарчымі пабудовамі і сядзібай уладальніка па-за межамі сёлаў і вёсак
- Слабада – першапачаткова паселішчы гэтага тыпу атрымлівалі часовае вызваленне ад выплаты падаткаў на карысць уладальнікаў, пасля свайго заснавання.
- Засценак – Ворныя землі феадальных маёнткаў падзяляліся на 3 часткі, кожная з якіх мела свае межы («сценкі»). Землі, што засталіся па-за гэтымі межамі, называліся засценкам; іх арандавалі дробная шляхта (адсюль засцянковая шляхта) і часткова заможныя сяляне.
- Мястэчка – населены пункт, прамежкавы паміж вёскай і горадам, які меў меншую за горад колькасць і складанасць структуры насельніцтва, адсутнасць абарончых збудаванняў, аграрныя рысы вытворчасці, а ў адрозненне ад вёскі вылучаўся гандлем і рамяством як асноўным заняткам большай часткі жыхароў, меў большую культурную і адміністрацыйную значнасць, большую складанасць планіроўкі і забудовы.
- Стараства – гаспадарчая адзінка ў XVI—XVIII стагоддзях, якую вялікі князь даваў на часовае карыстанне феадалам за службу.
- Пустка – закінуты ўчастак, месца былога паселішча.
- Дворышча, двор, аднадворак – тып аднадворнага паселішча на беларускіх землях у IX—XVI стст. Сваю распаўсюджанасць аднадворны тып паселішча набыў у IX—ХІ стст. у выніку распаду тэрытарыяльных абшчын — селішчаў.
- Каповішча – месца збірання капы, копнага суда.
Меры
- Валока – пасля «валочнай памеры», асноўная зямельная мера і адзінка абкладання сялян павіннасцямі ў ВКЛ у 16-18 ст. прыкладна роўная 21,36 га. Складалася з 30 моргаў.
- Валока аселая – валока, якая знаходзілася ў пастаянным карыстанні.
- Валока прыёмная – валока, якая знаходзілася ў часовым карыстанні.
- Морг – даўняя мера зямельнай плошчы. У сярэдневяковай Германіі морг – плошча зямлі, якую мог апрацаваць адзін чалавек з ранку да поўдня. 1 морг = 0,71 га.
- Дым – адна з адзінак падаткаабкладання. Уключаў сялянскую гаспадарку з зямлёй, пабудовамі (домам), цяглай і прадукцыйнай жывёлай і ўсім гаспадарскім рыштункам і начыннем.
- Служба – участак на 30 салянак (бочак) высеву зерневых, што адпавядае 30 моргам, або валоцы зямлі. Служба была ўведзена замест дыма ў якасці новай адзінкі абкладання. Пры гэтым вызначалася і якасць зямлі кожнай службы: «добрая», «сярэдняя» і «дрэнная». Адну службу зямлі бралі, як правіла, дзве сялянскія гаспадаркі.
- Сажань – У сістэме мер ВКЛ, зацверджанай пастановай сойма 1766 г., сажань складаўся з трох локцяў – 194,82 см.
- Злоты – адзінка грашовага ліку ў 30 грошаў, якая ўзнікла ў Польшчы ў канцы ХV ст.
- Шэлег (ад ням.: Schilling) – назва нізкапробных і замежных сярэбраных і медных солідаў 15-18 ст. Сярэбраны шэлег Рэчы Паспалітай прыраўноўваўся да 1/3 гроша,
- Капа – таксама, лікавая адзінка ў ВКЛ з XIV ст., роўная 60 штукам.
- Бочка літоўская – мера сыпкіх рэчываў у ВКЛ; 72 вялікія гарцы = 144 малыя гарцы = каля 407 літраў
- Гарнец – мера сыпкіх рэчываў (збожжа, крупы, мукі і г.д.). У ВКЛ ужываліся малы (шынковы) гарнец = 2,8237 л, вялікі (цэхавы) гарнец = 5,6474 л. Гарнец звычайна лічыўся адной чвэрцю вядра.
- Пур (бялынецкі) – мера сыпкіх рэчываў; бочка літоўска была роўная 2 пурам і 2 гарнцам.
- Пундзель – мера вагі = 25 фунтаў = 9,24 кг
Падаткі і павіннасці
- Паншчына – дармовая абавязковая, пераважна сельскагаспадарчага характару, праца на карысць землеўладальніка, у асноўным за падаванне ў іх карыстанне часткі зямлі апошняга
- Чынш – від грашовай павіннасці за карыстанне зямлёй. У ВКЛ землеўладальнікі давалі ў карыстанне сялянам зямлю за выплату пэўнай штогадовай сумы грошай, з часам выпрацавалася паняцце чыншавага ўладання або права вечнай і спадчыннай арэнды — чыншавае права.
- Падымнае – падатак з дыму ў дзяржаўны скарб.
- Асада – від феадальнай зямельнай рэнты ў грашовай форме, асноўная павіннасць асадных сялян ВКЛ у XVI ст. Паводле “Уставы на валокі” 1557 г., у велікакняжацкіх (гаспадарскіх) уладаннях складала 30 грошаў з валокі. У маёнтках іншых феадалаў памеры асада перавышалі гэту норму. У канцы XVI ст. асада паступова злілася з чыншам.
- Цягло – пэўныя працоўныя павіннасці за карыстанне зямельным надзелам.
- Дзякла – прадуктовая рэнта за зямельны надзел, якая збіралася на карысць землеўладальніка з сялянаў у ВКЛ. Выплочвалася збожжам.
- Падарашчызна – грашовы падатак, які выплочваўся замест звычайнай павіннасці пастаўкі фурманак свайму пану.
- Гвалт (згон) – сялянская павіннасць, згодна з якой усе працаздольныя сяляне абавязаны былі з’яўляцца на работу на карысць пана.
- Чопавае – падатак з вырабу і продажу моцных напояў.
- Гіберна – від грашовай павіннасці гараджан у ВКЛ, якую плаціла насельніцтва гарадоў на ўтрыманне войска ўзімку. Падатак спаганяўся з дзяржаўных сялян, у той час як прыватнаўласніцкія сяляне плацілі рэйтаршчыну.
- Donum Gratuitum – спецыяльны дадатковы падатак, які накладваўся ў асаблівых і незвычайных акалічнасцях (напрыклад, вайны).
- Прапінацыя – манапольнае права шляхты на вытворчасць алкаголю ў спалучэнні з прымусам купляць яго сялянамі сваіх маёнткаў.
Саслоўі (станы), катэгорыі насельніцтва
- Цяглыя сяляне – у ВКЛ у ХV—ХVІІІ стст. феадальна-залежныя сяляне, галоўнай формай павіннасці якіх была паншчына.
- Асадныя сяляне – катэгорыя феадальна-залежных сялян ВКЛ у XVI ст., галоўнай павіннасцю якіх была асада. Паводле «Уставы на валокі» 1557 года, яны, як і цяглыя сяляне, плацілі чынш, давалі дзякла і стацыю натурай або грашамі, адбывалі талокі і згоны.
- Дваровыя сяляне жылі пры двары памешчыкаў і выкарыстоўваліся ў якасці прыслугі – абслугоўвалі сядзібу памешчыка. Уласных сродкаў вытворчасці ў дваровых сялян не было. У якасці павіннасці дваровыя сяляне адбывалі паншчыну.
- Пахожыя сяляне – феадальна-залежныя сяляне ў ВКЛ у ХV – першай палове ХVІІ ст., якія карысталіся правам вольнага пераходу ад аднаго феадала да другога.
- Непахожыя сяляне – феадальна-залежныя сяляне ў ВКЛ, пазбаўленыя права на пераход ад аднаго феадала да другога.
- Агароднікі – феадальна-залежныя сяляне, якіх сялілі на невялікіх дзялянках зямлі і абавязвалі выконваць пэўныя павіннасці.
- Бабылі – катэгорыя беззямельных сялян у ВКЛ з ХVІ ст.
- Баяры (слугі) панцырныя (ці проста Баяры, Слугі) – групы феадальна залежных людзей у Вялікім княстве Літоўскім да XVI ст., неслі ваенную службу. Панцырныя баяры былі абавязаныя несці службу на кані і ў цяжкім («панцырным») ўзбраенні. Паходзілі з збяднелых баяраў, сялян і часам з вызваленых нявольнікаў. Гаспадаркі панцырных баяраў вызваляліся ад падаткаў і феадальных павіннасцяў. Зраўнаныя ў правах з імі былі путныя баяры, якія неслі падарожную службу — ганцоў, аховы дарог і г.д.
- Баяры (слугі) путныя – вайсковыя чыноўнікі, якія ў грамадскай іерархіі XV—XVI стст. стаялі паміж дзяржаўнымі сялянамі і дробнай шляхтай. У канцы XVI стагоддзя путнае баярства знікла, перайшоўшы або ў шляхту, або зліўшыся з асноўнай масай сялянства.
- Зямяне – дробнапамесныя землеўладальнікі, якія валодалі зямлёй пры ўмове нясення вайсковай службы ў апалчэнні. Перапіс войска ВКЛ 1528 г. паказвае на фармаванне асобных баярскіх і земянскіх атрадаў. Пазней гэтыя дзве катэгорыі аб’ядноўваюцца і фігуруюць як “баяры або зямяне”. Паступова заможная частка зямян злівалася са шляхтай, а найбяднейшая – захаваўшы сваю назву знаходзілася ў васальнай залежнасці ад магнатаў.
- Аднадворцы – катэгорыя дзяржаўных сялян у Расійскай імперыі. На тэрыторыі Беларусі ў 19 ст. у стан аднадворцаў, паводле закону ад 19.10.1831 г., залічвалі шляхту, якая не прайшла зацвярджэння дваранскіх правоў. Аднадворцы плацілі штогадовы падатак і падлягалі рэкруцкай павіннасці, большасць з іх не мела сваёй зямлі.
- Ваколічная шляхта – адна з ніжэйшых груп дробнамаянтковай шляхты ў Беларусі 15-19 ст. Называлася таксама засцянковай, заградовай, загонавай, шарачковай і інш. Юрыдычна адносілася да пануючага саслоўя феадалаў, маёмасна набліжалася да працоўнага сялянства.
Іншае
- Фундуш – у ВКЛ ахвяраванне манастырам, храмам і інш. установам зямельных угоддзяў, грошай, каштоўнасцей і інш.
- Капа – старажытнае слова, якое ўтварылася ад дзеяслова капіць, капіцца — збіраць, збірацца. Капа ёсьць тое ж што збор, куча, натоўп.
- Копны суд – суд капы (сельскай, часам гарадзкай, грамады). Зьбіраўся на вызначаным месцы – каповішчы. Дзейнічаў на аснове звычаёвага права, аб’ядноўваў следчыя і судовыя функцыі.