Яшчэ ў 60-х гадах мінулага стагоддзя жыхары Старыны называлі мясцовасць на захад ад Старыны “Апіяршчынай”. Ніякай вёскі з такой назвай там не было. Адкуль паходзіла назва “Апіяршчына”, ніхто не ведаў.
Ключ да гэтай загадкі можна знайсці ва ўспамінах Яна Іосіфавіча Рагіна. Напрыканцы XIX стагоддзя Рагіны купілі хутары Весніцк, Собалева, Стадолішча. Лёс сям’і склаўся драматычна, як і лёс шматлікіх жыхароў нашай зямлі, якія прайшлі скрозь войны, рэвалюцыі, рэпрэсіі. Мемуары дазваляюць крыху ўявіць побыт дробных, польскіх, памешчыкаў побач з сялянамі-беларусамі. (Яны, відавочна, таксама былі этнічнымі беларусамі, але лічылі сябе палякамі, і па веравызнанні, і па мове.)
Наконец облюбовали хутор Весницк на краю Витебской губернии, километров за 30 от Полоцка. Хутор принадлежал ранее католическому монастырю ордена Пиляров, ряд соседних деревень тоже назывался Пилярщиной или как выговаривали белорусы Апиярщиной. Земли эти были конфискованы после польского восстания и розданы крестьянам, а хутор продавался. Дом состоял из трех комнат, к которым была пристроена обширная кухня-людская. Под домом подвал из бутового камня со сводами. Рядом десяток вековых лип и около десятины фруктового сада. Здесь раньше жил ксендз.
“Апіяршчына” (былы маёнтак Весніцк) існавала побач з маёнткам Вялікія Дольцы, але існавалі яны даволі асобна адзін ад аднаго. Далецкія сяляне пад час прыгоннага ладу належалі памешчыкам Ваньковічам, а весніцкія – да “казеннага” (дзяржаўнага) маёнтка. Але ўсё па-парадку…
У рэестры падымнага ВКЛ Полацкага ваяводства 1667 года [1] Весніцк згадваецца некалькі разоў.
- Jerzy Chełchowski z Kublicz i z Wieśnicka z dymów 4
- Jm. pan Samuel Petrowicz z majętności swej Kublicz, Wieśnicka, Suszyna, Dzechciorek z dymów 5
- Daniel Rahoza z majętności swej Wieśnicka z dymu 1
- Jejm. s pan Stanisław Oymuciański z Sudziłowicz Wiesnicka z dymu 1
Вядома [1], што Ежы (Юрый) Хелхоўскі з жонкай Люцыей Цёлкаўнай Камароўскай купілі ў 1666 годзе частку маёнтка Кублічы ў Весніцку Судзіловічскім у Юрыя Кубліцкага і Настасіі Цёлкаўны Камароўскай. Гэта значыць, што раней, да 1666 г., частка Весніцка належала Кубліцкім.
Таксама адзначым: здаецца, што вёска Рагазіна атрымала сваю назву ад былога ўладальніка – Данілы Рагозы. Паходжанне Данілы не вядома, але прозвішча гэта – знакамітае. Ён мог быць далёкім сваяком Міхаіла Рагозы, мітрапаліта Кіеўскага, аднаго са стваральнікаў Уніі, што не зусім неверагодна, бо побач – Дольцы, маёнтак полацкага уніяцкага архіепіскапа.
У рэестры падымнага ВКЛ Полацкага ваяводства 1690 г. [1], праз 23 года, уладальнікам маёнтка Весніцк ужо запісаны Валерыян Жаба.
- Z abiuraty jmp. Konstantego Hurki z majętnosći Wieśnicka jmp. Walerian Żaba, starosta bielski, dymów trzy
- Z abiuraty jmp. Konstantego Hurki z majętnosći Wieśnicka jmp. Walerian Żaba, starosta bielski, dymów trzy
- Z abiuraty jejm. Janowej Kubliciej z majętnosći Wieśnicka jmp. Walerian Żaba, starosta bielski, dym jeden
- Z abiuraty jmp. Jerzego Porzeckiego, łowczego lidzkiego, z majętnosći Wieśnicka jmp. Walerian Żaba, starosta bielski, dymów dwa
- Z abiuraty jmp. Kazimierza Piotrowicza, z majętnosći Wieśnicka jmp. Walerian Żaba, starosta bielski, dym jeden
Валерыян Антоній Жаба – вядомы дзеяч ВКЛ, полацкі кашталян, сын Гераніма Жабы, брат Яна Казіміра Жабы, які валодаў Ушачамі. У гістарычных крыніцах [2] год нараджэння Валерыяна не вызначыны, але вядома, што памёр ён у 1753 годзе. Таксама вядомы год шлюбу яго бацькоў – Гераніма Жабы і Кацярыны Праташэвіч – 1669. Гэты факт і той, што Валерыян запісаны як уладальнік маёнтка ў 1690 г., дазваляюць зрабіць выснову, што ён нарадзіўся паміж 1669 і 1690 гадамі, а найбольш верагодна – каля 1670 г., бо, хутчэй за ўсё, быў ужо паўналетнім у 1690 г.. Гэта значыць, пражыў Валерыян Антоній Жаба доўгае жыцце для таго часу – каля 80 гадоў. Дарэчы, яго брат Ян Казімір таксама памёр у даволі стылым ўзросце – 73 гадоў.
Для гісторыі (і назвы) “Апіяршчыны” вызначальным стала рашэнне Валерыяна Антонія Жабы перадаць маёнтак Весніцк каталіцкаму манаскаму ордэну Піяраў у Лужках у 1741 годзе [3].
“…Ja, Żaba, kasztelan połocki, nietylko obowiązuję się proprio meo sumpto erigować kościół, klasztor, szkoły, mieszkania i budynki czeladne, lecz majętność moją dziedziczną, Wiesniek nazwaną), w województwie połockim, w parafji kublickiej leżącą, …z poddanymi, …z gruntami, lasami, puszczą, miodami, daniami, czynszami, jeziorami, …wiecznemi czasy, …nie biorąc żadnych od Ichm. pieniędzy, …bydło, ptactwo, miedź, cynę, …ustępuję…” – 24.08.1741
Сяляне маёнтка заставаліся ўніятамі, але эканамічна забяспечвалі каталіцкі манастыр і школу пры манастыры.
У 1765 годзе сяляне маёнтка былі прыхаджанамі Гушчанскай царквы. Сярод вёсак Гушчынскай парафіі, з маёнтка Весніцк сустракаюцца толькі вёскі Афераўшчына і Рагазіна. Гэта, насамрэч, самыя вялікія вёскі маёнтка, таму здаецца, што яны ўзніклі раней, а іншыя вёскі (Адворыца, Стараселле і інш.), магчыма, яшчэ не існавалі на той час альбо не атрымалі афіцыйны, асобны статус вёскі.
Па рэвізскай сказцы 1816 года (7 рэвізія) у маёнтку пражывала 336 чалавек: у Рагазіне (86), Афераўшчыне (59), Адворыцы (34), Баравых (31), Тукоціне (25), Стараселлі (24), Глінішчы (21), Бабовішчы (20), Заляддзі (18), Раллі (12), Асавіне (6).
У 1830-1831 на землях былой Рэчы Паспалітай адбылося паўстанне. Паўстанцы імкнуліся здабыць незалежнасць ад царскай Расіі, аднавіць Рэч Паспалітую ў межах да першага падзелу, але атрымалі паразу. Цэнтрам паўстанцаў у Дзісненскім павеце сталі Лужкі [3]. Адразу пасля падаўлення паўстання пачаліся рэпрэсіі – смяротныя пакаранні, канфіскацыі маёнткаў, высылкі ў Сібір ці, ў лепшым выпадку, за граніцу. Унія была скасавана і уніяты былі пераведзены ў праваслаўе. Каталіцкія манастыры і школы зачыняліся. Пачанылася сістэматычная русіфікацыя беларускіх зямель.
Ніжэй – аркуш з газеты Кур’ер Літоўскі за 1832 год, у якім прыводзіцца спіс зачыненых каталіцкіх манастыроў, маёнткі якіх выстаўляліся на таргі. Сярод іншых ёсць і фальварак Весніцк Лужэцкіх піяраў.
З 1832 года маёнтак Весніцк стаў “казённым”, дзяржаўным. Падсумуем вядомую нам гісторыю валодання маёнткам Весніцк:
| 1563 | Рыгор Сушынскі |
| да 1690 | Кубліцкія, Сушынскія і інш. |
| 1690-1741 | Валерыян Антоній Жаба |
| 1741-1832 | Піяры Лужэцкія |
| пасля 1832 | дзяржава |
Піяры сышлі, але назва “Апіяршчына” засталася у народнай памяці. І так моцна, і так надоўга, што нават праз больш за сто гадоў, праз усе змены эканамічнага і палітычнага ладу, захаваўся ў Старыне гэты падзел на сваіх – старынскіх, далецкіх – і нейкіх чужых, “з Апіяршчыны”. Сапраўды, дзіўны прыклад існавання гістарычнай памяці і нейкага народнага кансерватызма.
Павялічыць выяву
[1] Metryka litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Woj. połockie 1667 i 1690 r., oprac.H. Lulewicz, A. Rachuba
[2] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego : spisy. T. 5, Ziemia połocka i województwo połockie XIV-XVIII wiek
[3] O.Hedemann. Szkoły walerjanowskie X.X. Pijarów Łużeckich. 1937