XVII стагоддзе для ВКЛ і, асабліва, Полаччыны – мабыць, самае крывавае за ўсю гісторыю яго існавання.
У канцы 1618 года – праз 26 гадоў пасля Лівонскай вайны – адбылося падпісанне Дэулінскага перамір’я, якое стала вынікам пахода войска Рэчы Паспалітай на Маскву (“Дземітрыяда”, “Смутное время”), узвядзенне на Маскоўскі трон Уладзіслава Вазы, вяртанне ў ВКЛ Смаленска, Рослаўля, Дарагабужа і іншых гарадоў. Гэта быў самы вялікі поспех ВКЛ у барацьбе з Маскоўскай дзяржавай. ВКЛ дасягнула максімальнага ў сваёй гісторыі памеру. Аднак з гэтага часу пачалося паступовае аслабленне ВКЛ і, адначасова, узмацненне Маскоўскай дзяржавы. Гэты працэс скончыўся праз 150 гадоў першым падзелам Рэчы Паспалітай, стратай Полацка і ўсходняй Беларусі, а праз 20 гадоў – другім і трэцім падзеламі і канчатковым скасаваннем РП і ВКЛ.
У 1648 годзе ў Рэчы Паспалітай пачалося казацкае паўстанне пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага, якое было адначасова і барацьбой Украіны за незалежнасць, і антыфеадальным паўстаннем сялян, і, у некаторай ступені, рэлігійнай вайной. Церпячы паразу, у 1653 годзе Багдан Хмяльніцкі звярнуўся за дапамогай да Масквы. 18 студзеня 1654 года Пераяслаўская рада прысягнула на вернасць Маскоўскаму цару. Масква ўступіла ў вайну з Рэччу Паспалітай.
У ходзе вайны маскоўскія войскі дайшлі нават да Вільні і захапілі яе. Загінула палова жыхароў горада. Большасць гарадоў Беларусі была захоплена, разрабавана і разбурана маскоўскімі і казацкімі войскамі: Полацк, Віцебск, Тураў, Пінск, Магілёў, Гомель, Менск… Існаванне ВКЛ было пад найвялікшай пагрозай. Але ў 1660 годзе адбыўся пералом у вайне, дзякуючы паспяховым вайсковым дзеянням і шматлікім анты-маскоўскім паўстанням “шышоў” (тагачасны партызанскі рух), якія адбываліся амаль на ўсёй захопленай тэрыторыі.
30 студзеня 1667 года было заключана Андросаўскае перамір’е. Смаленск адыходзіў да Расійскай дзяржавы, Украіна дзялілася па Дняпры, землі сучаснай Беларусі заставаліся ў складзе ВКЛ. Гэты, на першы погляд, не самы кепскі вынік для ВКЛ не стаў пачаткам адраджэння дзяржавы. ВКЛ увайшло ў крызіс, з якога выйсці ўжо ніколі не змагло. Па падліках даследчыкаў [1], пасля гэтай вайны, у параўнанні з 1648 годам, Беларусь страціла каля паловы насельніцтва (памерлымі альбо забранымі ў маскоўскі палон), а Полаччына нават ашаламляльныя тры чвэрці!
Некаторыя гарады, здавалася, абязлюдзелі назаўжды, бо хіба можна ажыць, калі страты жыхароў, мяркуючы па знішчэннях забудовы, перавысілі, напрыклад, 93 адсоткі ў Полацку, 94 – у Віцебску, 92 – у Ляхавічах, 98 – у Вяжышчах або склалі больш як дзве траціны, як у Пінску, Тураве, Магілеве, Чашніках?
…
Гаспадарка ўсёй краіны апынулася ў катастрафічным стане, а для яе аднаўлення не ставала людзей, асабліва рамеснікаў, і амаль зусім не засталося рабочай жывёлы. Пасля вайны не апрацоўвалася і паловы ад ранейшых плошчаў ворыўнай зямлі. У найбольш пацярпелых раёнах пусткаю ляжала ледзь не ўсё поле. Так, у Віцебскай эканоміі на 1667 г. заставаліся некранутымі 74 адсоткі зямлі, у межах усяго Амсціслаўскага ваяводства блізу 70 адсоткаў, у Шклоўскім графстве яшчэ раней не апрацоўвалася і чвэрці даваенных плошчаў. І праз пяць-дзесяць паваенных гадоў становішча практычна не палепшылася.
…
Татальная дэструкцыя змяніла ўсё: ад матэрыяльных умоваў жыцця да сацыяльнай структуры насельніцтва, ад моўна культурнай і канфесійнай сітуацыі да этнапсіхікі і нацыянальнага генафонду наагул.
У Метрыцы ВКЛ гадоў вайны [2] захавалася шмат запісаў пра перадачу беларускіх маёнткаў ад адных уладальнікаў да іншых з прычыны таго, што папярэдні ўладальнік выявіўся здраднікам – перайшоў на бок Маскоўскага цара. Адзін з такіх запісаў тычыцца Яна Сушынскага і яго маёнткаў Сушына і Весніцк.
Зыходзячы з дабрадзейнасці і веры Рыгора Караля Сушынскага, маёнткі Сушын з прыкупным фальваркам Будзькоўшчына, а таксама Веснікі, у ваяводстве полацкім ляжачымі, а таксама ўсю маёмасць рухомую і нерухомую – Яна Сушынскага, яго дзядзькі, як відавочнага здраздніка нашага і Рэчы Паспалітай, які аддаўся непрыяцелю нашаму Масквіціну і разам з ім стаў супраціў наc і Рэчы Паспалітай, правам прымуса – названаму Рыгору Сушынскаму – перадаем.
Ян і Рыгор Караль Сушынскія – гэта, напэўна, нашчадкі Рыгора Сушынскага, які валодаў маёнткам Весніцк яшчэ ў часы папярэдняй маскоўскай акупацыі – у 1563 годзе.
У 1667 годзе ўладальнікам маёнткаў Весніцк і Сушына запісаны Самуэль Пятровіч, а ў 1690 – Валерыян Антоні Жаба.
Дарэчы, Самуэль Іванавіч Пятровіч прысутнічае ў спісе полацкай шляхты, якая ў 1655 годзе прысягнула Маскоўскаму цару [4].
Анализируя список шляхтичей, присягнувших царю, можно отметить значительную разницу в составе списков восточных и западных поветов. Среди витебских, полоцких и минских шляхтичей не находим за немногими исключениями, ни лиц, принадлежавших к более видным родам, ни должностных лиц. Среди полоцких шляхтичей таких было только два человека — Роман сын Григория Корсак, хорунжий полоцкий и Теофил, сын Евстафия Храповицкий, войский полоцкий. Третьим обладателем должности, но не на этой территории, был Станислав сын Якуба Омето, чашник подольский, другим источникам не известный.
Яшчэ адзін прыклад падобнага выраку: запіс пра канфіксацыю маёнтка Судзілавічы ў Яна Гушчы ў 1661 годзе.
Можна ўявіць, як вайна, няспынны гвалт, разбураная гаспадарка, недакладнасць межаў і нявызначанасць праў уласнасці ўплывалі на паўсядзённае жыццё полацкай шляхты і сялян.
У Метрыцы ВКЛ за 1663 год [3] сустракаем вырак судовай справы супраць Юрыя Кубліцкага, уласціцеля маёнтка Весніцк, які напаў на вёску Касары Вялікадолецкага маёнтка, захапіў хлеб і розную маёмасць, спаліў хату і збіў жыхара вёскі, ляснічага Саву Гарашчонка. Гэта, вельмі верагодна, першая згадка ў гістарычных дакументах пра Касары. Разам з Гарашчонкам у дакуменце згадваецца яшчэ некалькі прозвішч жыхароў Касароў таго часу: Масцяронак, Касар, Белаусёнак, Дзеесялёнак, Клімяцёнак. Параўноўваючы гэтыя прозвішчы са спісамі жыхароў Касароў пазнейшага часу, зазначым, што ніводнае з іх не захавалася ў вёсцы да канца XVIII стагоддзя. Бясконцыя войны зрабілі, мусіць, сваю справу…
З гэтага запісу таксама вынікае, што Кубліцкія валодалі маёнткам Весніцк (дакладней, яго часткай) яшчэ ў 1663 годзе. Вядома, што ў 1666 годзе Юры Кубліцкі прадаў маёнтак Юрыю Хелхоўскаму, свайму сваяку.
Лѣта отъ нароженія Сына Божого 1663, мѣ сеца Августа 3 дня.
Передъ нами судьями головными, на трибуналъ у великомъ князтвѣ Литовскомъ зъ воеводствъ, земль и повѣтовъ на рокъ теперешній 1663 обраными, кгды съ порядку реестрового ку суженью припала справа въ Бозѣ превелебного его милости ксендза Кгабріеля Коленды — архіепископа полоцкого, администратора метрополіи Кіевской, съ его милостью паномъ Юрьемъ Кублицкимъ, самымъ принципаломъ, зъ докладомъ пани матки и пановъ братій ихъ милости, пана Яна и Стефана Кублицкихъ, за позвомъ о непооднокротное, кгвалтовное, по уступенью войска непріятельского Московского и по рекуперованью черезъ войско его королевской милости рускихъ краевъ, зъ не малою громадою людей служилыхъ и съ поддаными ихъ милости села Весника, въ ночи способомъ жолнерскимъ, кгверико модо, на село жалуючого, названое Косари, въ воеводствѣ Полоцкомъ лежачее, до маетности Великихъ Долецъ приналежачее, наѣханье, о кгвалтовное молоченье въ томъ селѣ збожа, забранье фантъ разныхъ цѣной, въ жалобѣ помененою, на золотыхъ семьдесятъ шесть и грошей двадцать литовскихъ, о спаленье въ томъ селѣ дому презъ его милости, коштуючего сорока золотыхъ и пети, также о збитье и змордованье лѣсничего, на име Савы Гаращонка, затымъ о шкоды и вины нравные; ижъ его милость панъ Кублицкій, будучи о то позванымъ, передъ нами до права не становилъ, про то мы судъ его милости, яко права непослушного, въ року завитомъ на упадъ въ речи здаемъ, а водле права, при процесѣ и поступку правномъ, подданымъ того села его милости ксендза архіепископа Полоцкого Косаревекимъ, меновите Симону Мастеренку, Ивану Косарю, Стефану Бялоусенку, Савѣ Деясиленку, Онуферею Климятенку на томъ: яко правдиве его милость панъ Юрій Кублицкій, наѣждчаючи на тое село розными часы зъ громадою немалою людей и поддаными своими, кгвалтовне збожа такъ много и такою цѣною, яко въ процессѣ поменено есть, помолотивши, до маетности своей запровадилъ и на свой пожитокъ обернулъ и фанты забралъ; а особливе Савѣ Гаращонку на томъ: яко его милость панъ Кублицкій оного збилъ и домъ его въ томъ селѣ спалилъ, присегу всказуемъ, которую они передъ врадомъ земскимъ Ошменскимъ, на рокахъ Михаловскихъ, у Мяделѣ въ семъ року судить припадаючихъ, а въ недойстью оныхъ, на другихъ надежныхъ, напервей судить припадаючихъ, вступивши въ роки четвёртого дня, по третьемъ воланью на завтрее, по поданомъ его милости пану Кублицкому о семъ декретѣ нашемъ въ четырехъ недѣляхъ обвѣщенью, выконати маетъ; а по таковой присезѣ мы судъ за забранье въ томъ селѣ збожа совито сто семьдесятъ два золотыхъ и грошей двадцать, также кгвалту копъ двадцать литовскихъ, за спаленье въ томъ селѣ дому такъ же совито деветьдесятъ золотыхъ, за побитье лѣсничего навезки совито копъ двадцать, то есть зъ уписнымъ и наметнымъ, намъ данымъ, всего сумою триста шестьдесятъ семь золотыхъ, грошей двадцать польскихъ на его милости пану Юрью Кублицкомъ и на имѣнью его милости, названомъ Весницку, въ воеводствѣ Полоцкомъ лежачемъ, на которомъ о то позовъ покладано и на иншихъ всякихъ маетностяхъ его милости, а самого его милости па дванадцать недѣль сѣ дѣнья въ замкѣ Мядельскомъ, до которого онъ за тымъ же обвѣщеньемъ до слуханья присеги, засѣвши, все сполна подъ винами правными высѣдѣть повиненъ будетъ, въ Бозѣ велебному его милости ксендзу архіепископу Полоцкому всказуемъ и на отправу тое сумы пѣнезей, кромъ складанья ратъ статутовыхъ, по выконаной присезѣ, до врадовъ земского або кгродского Полоцкихъ и иншихъ всякихъ тыхъ повѣтовъ, подъ которыми се маетности его милости окажутъ, а которого собѣ зъ нихъ сторона зажити похочетъ, заложивши на спротивного троякіе заруки, отсылаемъ. Которая справа до книгъ головныхъ трибунальныхъ есть записана.
[1] Генадзь Сагановiч. Невядомая вайна: 1654-1667. Менск, Навука і тэхніка, 1995
[2] Metryka Litewska. Księga wpisów nr.131, opr. Andrzej Rachuba. Warszawa, 2001
[3] Акты издаваемые Виленской Археографическою комиссею, Т.15. Вильна, 1888
[4] Крестоприводная книга Великого Княжества Литовского 1655 г. // Памятники истории Восточной Европы. (Monumena Historica Res Gestas Europae Orientalis Illustrantia). Том IV. Москва-Варшава. Древлехранилище. 1999